Modern öncesi İslam dünyasında hayvanlar üzerine yazılmış çok sayıda müstakil eser bulunmaktadır. Bu yazıda bunlardan en bilinen iki tanesine değineceğim. İlk olarak ele almak istediğim eser, Abbasi döneminin ünlü edibi Câhiz’in (ö. 869) Kitâbü’l-Hayevân (كتاب الحيوان) adlı eseridir. İslam dünyasında hayvanlar hakkında yazılmış ilk kapsamlı eserlerden biri olan bu kitap, bilindiği üzere bu alanda en tanınmış çalışmalardan biridir. Câhiz’in bu eserinin genel olarak yedi bölümden oluştuğu söylenebilir.

I ve II: Hayvanların varlıklar alemindeki yeri.
III: Kuşlar ve kuşların insan doğasını açıklamadaki yeri.
IV: Böcekler ve bazı sürüngenler.
V: Fare, akrep ve maymun gibi hayvanlar.
VI. Kertenkele, sırtlan, kirpi ve tavşan benzeri hayvanlar.
VII. Kelîle ve Dimne’den hayvanlar hakkında bazı hikâyeler ve buna ek olarak filler, aslanlar ve deniz memelileri hakkında bilgiler.

Bir Kitâbü’l-Hayevân nüshasından minyatürlü iki sayfa
Milano, Biblioteca Ambrosiana 140

Ayrıca, Câhiz’in Kitâbü’l-Hayevân adlı eserinde zaman zaman insanın evrendeki yerini de irdelediğini belirtmek gerekir. Bu bağlamda, eserinin sadece zoolojik değil, aynı zamanda “felsefi” temayüller taşıdığını vurgulamak lazım. Arapça olan bu eserin, bildiğim kadarıyla ne Osmanlı Türkçesine ne de günümüz Türkçesine çevrildi.

Ancak, modern öncesi İslam dünyasında hayvanlar üzerine yazılmış en kapsamlı eser, 14. yüzyıl sonu ve 15. yüzyıl başlarında Kahire’de yaşamış olan hadis ve fıkıh alimi Demirî’nin (ö. 1405) Hayâtü’l-Hayevân (حياة الحيوان) adlı çalışmasıdır. Demirî’nin 1372 yılında Arapça olarak kaleme aldığı bu eser, sonraki dönemlerde hem özetlenmiş hem de Osmanlı Türkçesi gibi dillere tercüme edilmiştir. Bugün elimizde çok sayıda nüshası bulunan bu eseri, Diyanet İslam Ansiklopedisi’ne göre yedi bölüme ayırmak mümkündür.

I: Hayvan kelimesinin filolojik tahlili.
II: Aristo’nun (ö. M.Ö. 322) Τῶν περὶ τὰ ζῷα ἱστοριῶν (Hayvanlar Üzerine İncelemeler) eserinden ve Câhiz’in Hayâtü’l-Hayevân eserinden faydalanarak hayvanların yaşama biçimlerini tanıtan bölüm.
III: Hayvanlar hakkında hadis kitaplarında bulunan bilgiler.
IV: Hayvanların hangilerinin yenilip yenilemeyeceği üzerine İslam hukuku temelli bazı tahliller.
V: Hayvanlarla ilgili bazı deyişler.
VI: Aristo (Mukayese için şu makaleye bakınız), Câhiz, İbn Sînâ (ö. 1037), Zekeriyyâ Kazvînî (ünlü ‘Acâ’îbü’l-Mahlûkât’ın müellifi, ö. 1283) gibi âlimlerin hayvanlar hakkındaki fizyolojik tahlilleri (Örneğin sırf kuşlar üzerine 319 madde bulunmaktadır ve kitapta hayvanlar hakkında toplamda 1069 madde bulunmaktadır).
VII: Rüyada hangi hayvanın ne anlama geldiğini anlatan kısım.

Demirî’nin Hayâtü’l-Hayevân adlı eserinin 1970'lerde günümüz Türkçesine tercüme edildiğini ve 2 cilt olarak basıldığını belirtmek gerekir. Ancak bu tercümenin tam bir çeviri olup olmadığını kestiremiyorum. Ayrıca, kitabın son bölümünde yer alan “rüya tabirleri” kısmının, günümüzde de birçok insanın düşünce dünyasını şekillendirdiğini söylemek mümkündür.

Demirî’nin Hayâtü’l-Hayevân adlı eserinin Milli Kütüphane'de (Nevşehir) bulunan 1678 tarihli nüshasından bir varak.
50 Gül-Kara 39, vr. 339ab.

Hayatü'l-Hayvan ya da Hayatü'l-Hayevan'ın 1970'lerde yapılan tercümesinin kapağı. Bu eserin günümüzde de baskıları devam etmektedir. Ancak, eserin daha kaliteli ve ilmi bir tercümeyi hak ettiği de aşikardır.