Antoine Galland’ın Osmanlı Hikaye Kültürünü 17. Yüzyıl Fransa'sına Transferi



Binbir Gece Masalları'nı Arapça'dan Fransızca'ya tercüme etmesi Fransız oryantalist Antoine Galland (ö. 1715) tarihte önemli bir figür haline getirdiği malumdur. Peki Galland bu hikayeleri Fransızcaya tercüme etme gereği neden duymuştur? 

Bu soruya neden olarak dönemin Avrupasında Doğu'ya olan ilginin Galland'ı bu tercümeye sevk ettiğini öne sürülebilir. Fakat bana göre dönemin Avrupa'sındaki bu ilgi meselenin sadece bir boyutudur. Zira hayatındaki bazı detaylar, Galland'ın bu tercümeye sevk edenin esasında onun tesiri altında olduğu bazı hususların sonucu olduğunu düşündürmektedir. 

Bu bağlamda, Galland'ın günlüklerinin 1672–1673 yılları arası İstanbul günlerine ait olan kısmında Türklerin (yani Osmanlı ahalisinin) hikayeler konusunda oldukça tutkulu olduğunu şu şekilde ifade eder:


Türklerin malik bulundukları hikâye ve masalların çokluğu hayrete lâyık bir şeydir. On on iki cilde kadar varan romanlarımızın uzunluğuna kayret edilir. Türklerin yüz yirmi ciltlik İskender romanları vardır; daha başka elli, altmış, ilh. ciltlik romanları mevcuttur. 


Bedestende bu kitapları dört yahut beş akça mukabilinde okutmak üzere iare etmekten başka bir işleri olmayan bazı kitapçılar mevcuttur ve bunlara bilhassa kışın, geceleri uzayınca çok kalabalık gelir. Çünkü, Türklerin bu mevsimdeki âdetleri, pek ziyade sevdikleri bu masalları dinlemek üzere toplanmaktır.


(14 Aralık 1672, Nahid Sırrı Örik’in tercümesinden alıntıdır).


Galland'ın suretidir.

Bu alıntıda (ve günlüklerindeki başka alıntılarda) dikkat çeken nokta “Türkler” arasında hikaye tutkusunun Galland'ın dikkatini bir hayli çekmesidir. Dahası bu alıntıda Galland, Türkler arasında hikaye "ekonomisinin" nasıl işlediğini de bizimle paylaşır. Zira onun vurguladığı üzere İstanbul'da, bedestende (yani Kapalı Çarşı'da) kitapları dört yahut beş akça mukabilinde okutmak üzere iare (yani kiralama) etmekten başka bir işleri olmayan bazı kitapçılar mevcuttur. Yine bu alıntıdan anlaşıldığı üzere bedestendeki kitapçılardan kiralanan bu kitapları dört yahut beş akça mukabilinde okuyan kişiler de bu sektörün unsurlarındandır. 

Bu bilgiden destek alarak sanıyorum şunu iddia edebiliriz: Osmanlı ahalisi arasında hikaye dinlemek öyle bir tutkudur ki bu ülke ekonomisinde bir sektördür. Bu hakikatin de Galland'ı bir hayli etkilediğini düşünemeyiz miyiz? O halde şunu iddia edebilir miyiz?: Eğer Galland günlüğüne bu notu 1672'de aldığını ve Binbir Gece MasallarıArapça'dan Fransızca'ya Fransa’da 1704-1717 yılları arasında yani yaklaşık 30 sene sonra bastırdığını biliyorsak, insan kendine şunu sormadan edemiyor: Acaba Galland, Osmanlı dünyasındaki bu hikaye tutkusundan etkilenerek mi Binbir Gece Masallarını Fransızcaya tercüme etmek istemiştir? Elbette döneminde Doğu'ya yani Osmanlı, İran ve Arap dünyasına Avrupa'da ciddi bir merak mevcuttur. Fakat ben bu hususu Galland'ı bu tercümeye sevk eden sadece dönemsel bir neden olarak görüyorum. Bana göre Galland'ı bu tercümeye sevk eden "kişisel" neden kendisinin Osmanlı'daki hikaye kültüründen bir hayli etkilenmesidir. Ve bundan dolayı da bu hikaye kültüründe hoşuna giden bir kitabı Fransızca'ya tercüme ederek belki de ciddi bir kazanç elde etmek istemiş olabilir. Zaten anladığım kadarıyla böyle de olmuştur, çünkü hayatının kalan yıllarında Binbir Gece Masalları adı altında çoğu zaman yeniden "uyarladığı" hikayeleri yayımlamayı sürdürmüştür. Neticede bu külliyat kendi zamanında 12 cilte ulaşmıştır. O halde bu gerçeği ve döneminde kitaplarının bir hayli tuttuğunu da düşünürsek başarılı olmuş gözüküyor.

Galland'ın döneminden kalma 1711 tarihli bir Les mille et une nuits, Contes arabest raduits en français (Binbir Gece Masalları) kitabının ilk sayfası.