Modern öncesi İslam dünyasında hayvanlar üzerine yazılmış müstakil çok sayıda eser bulunmakta. Bu yazıda bunlardan en bilinen ikisine değineceğim.

Değinmek istediğim ilk kitap Abbasi döneminin ünlü edibi Câhiz’in (ö. 869) Kitâbü’l-Hayevân (كتاب الحيوان) adlı eseri. İslam dünyasında hayvanlar hakkında kaleme alınmış geniş kapsamlı ilk eser olan bu kitap, bilindiği üzere bu hususta en bilinen eserlerdendir. Diğer taraftan Câhiz’in bu eserinin çok genel olarak şu yedi bölümden oluştuğu iddia edilebilir:

I ve II: Hayvanların varlıklar alemindeki yeri.
III: Kuşlar ve kuşların insan doğasını açıklamadaki yeri.
IV: Böcekler ve bazı sürüngenler.
V: Fare, akrep ve maymun gibi hayvanlar.
VI. Kertenkele, sırtlan, kirpi ve tavşan benzeri hayvanlar.
VII. Kelîle ve Dimne’den hayvanlar hakkında bazı hikâyeler ve buna ek olarak filler, aslanlar ve deniz memelileri hakkında bilgiler.

Bir Kitâbü’l-Hayevân nüshasından minyatürlü iki sayfa.
(Milano, Biblioteca Ambrosiana 140)

Ayrıca Câhiz’in bu eserinde yer yer insanın evrendeki yerini de irdelediğini belirtmek gerekir. Bundan hareketle onun bu kitabının “felsefi” temayüller barındırdığını da vurgulamak lazım. Arapça olan bu eser bildiğim kadarıyla ne Osmanlı Türkçesine ne de günümüz Türkçesine çevrildi.

Fakat benim bildiğim kadarıyla modern öncesi İslam dünyasında hayvanlar üzerine yazılmış en kapsamlı eser 14. yüzyılın sonu 15. yüzyılın başı Kahire’sinde yaşamış hadis ve fıkıh alimi olan Demirî’ye (ö. 1405) ait olan Hayâtü’l-Hayevân (حياة الحيوان) adlı eseridir. Nitekim Demirî’nin 1372 yılında Arapça olarak kaleme aldığı bu eser, daha sonraki dönemlerde hem özetlenmiş hem de Osmanlı Türkçesi gibi dillere tercüme edilmiştir. Bugün elimizde çok sayıda nüshası olan bu eseri Diyanet İslam Ansiklopedisi’ni takip edersek yedi bölüme ayırabiliriz:

I: Hayvan kelimesinin filolojik tahlili.
II: Aristo’nun (ö. M.Ö. 322) Τῶν περὶ τὰ ζῷα ἱστοριῶν (Hayvanlar Üzerine İncelemeler) eserinden ve Câhiz’in Hayâtü’l-Hayevân eserinden faydalanarak hayvanların yaşama biçimlerini tanıtan bölüm.
III: Hayvanlar hakkında hadis kitaplarında bulunan bilgiler.
IV: Hayvanların hangilerinin yenilip yenilemeyeceği üzerine İslam hukuku temelli bazı tahliller.
V: Hayvanlarla ilgili bazı deyişler.
VI: Aristo (Mukayese için şu makaleye bakınız), Câhiz, İbn Sînâ (ö. 1037), Zekeriyyâ Kazvînî (ünlü ‘Acâ’îbü’l-Mahlûkât’ın müellifi, ö. 1283) gibi âlimlerin hayvanlar hakkındaki fizyolojik tahlilleri (Örneğin sırf kuşlar üzerine 319 madde bulunmaktadır ve kitapta hayvanlar hakkında toplamda 1069 madde bulunmaktadır).
VII: Rüyada hangi hayvanın ne anlama geldiğini anlatan kısım.

Demiri’nin bu kitabının 1970'lerde günümüz Türkçesine tercümesinin yapıldığını ve 2 cilt olarak basıldığını belirtmek gerekir. Fakat bu tercümenin tam bir tercüme olup olmadığını kestiremiyorum. Ayrıca bu kitabın son bölümünde yer alan “rüya tabirleri” kısmının günümüzde çok sayıda insanın fikriyatını şekillendirdiğini de söyleyebiliriz.

Demirî’nin Hayâtü’l-Hayevân eserinin Milli Kütüphane’de (Nevşehir) bulunan 1678 tarihli nüshasının bir varağı.
50 Gül-Kara 39, vr. 339ab.

Hayatü'l-Hayvan ya da Hayatü'l-Hayevan'ın 1970'lerde yapılan tercümesinin kapağı. Bu eserin günümüzde de baskıları devam etmektedir. Eserin daha kaliteli/ilmi bir tercümeyi hak ettiği açıktır.